حشره ی قرمز دانه

قرمزدانه و یا کرم شرابکُش حشره ای است که بشر از ابتدای تاریخ آن را می شناخته و رنگ قرمز طبیعی را از بدن آن به دست می آورده. این حشره انواع متعددی داردو یکی از انواع آن که بر روی گونه ای از گیاه کاکتوس زندگی می کند، با نام علمی COCCUS CACTI شناخته می شود، به این جهت در نقاطی که این حشره را پرورش می دهند مزارع کاکتوس را نیز ایجاد می کنند. نوع دیگر آن بر روی برخی از گونه های درخت بلوط زندگی می کند و گاهی تعداد آن به قدری زیاد می شود که شاخه های درخت در زیر توده هایی از این حشره پنهان می شود و شاید به همین دلیل بوده که سالیان دراز عده ای تصور می کردند که قرمزدانه رنگی گیاهی است.

در روزگاران گذشته پرورش قرمز دانه در بلوچستان و همچنین در کناره های خلیج فارس و دریای عمان مرسوم بوده است. نوع وحشی این حشره نیز در ایران وجود دارد. گونه ای که در ایران و هندوستان وجود دارد با نام علمی COCCUS LACCA است که بر روی درختان انجیر زندگی می کند. تخصیص واژه ی LACCA  را که در لغت نامه ی هندی به معنی صدها هزار است، در اشاره به تعداد انبوه این حشره است که در روی این گیاه دیده می شود. لارو این حشره بعد از آنکه پوست درخت انجیر هندی را سوراخ نمود و شیره ی آن را مکید، ماده ای را که به صورت یک پوشش صمغی است از خود ترشح می کند که حشرات ماده در داخل این پوشش محصور می مانند. این صمغ ها حاوی 2 تا 10 درصد ماده ی رنگی که ترکیبی از اسید کارمینیک است هستند. رنگ قرمز دانه همان طور که از نام آن برمی آید از دیرباز برای تهیه ی رنگ هایی در زمینه ی قرمز به کار می رفته است. قرمز دانه با دندانه های مختلف رنگ هایی در زمینه ی لاکی، شرابی، سرخابی، بنفش، حتی سبز و خاکستری تولید می کند.

سیسیل ادواردز در کتاب "قالی ایران" که اندکی پیش از تاریخ وفاتش (در سال 1330) به رشته ی تحریر در آورده درباره ی کلیات رنگرزی در مشهد و کاربرد قرمز دانه چنین می گوید: "...قبل از آغاز رنگ کردن ابتدا نخ را به مدت 24 ساعات در آب آهک خیس می کنند...رنگرزان اظهار می دارند که این کار موجب می شود که مایه ی قرمز درخشان تری به دست آید، ولی من نتوانستم بین فراورده های یکی از کارگاه های مشهد که از این روش پیروی می کند با محصولات کارگاهی که آن را به کار نمی بندد هیچگونه اختلافی پیدا کنم. پس از خیس کردن در آب آهک، کلاف را می شویند و سپس در مخلوطی از آب زاج سفید که قدری روناس به آن اضافه کرده اند آن را می جوشانند، آنگاه کلاف را بار دیگر شست و شو می دهند و خشک می کنند و برای بار دوم در محلول قرمزدانه و جوهرلیمو یا زرشک، که در بیرجند به عمل می آید، می جوشانند و سرانجام می شویند و خشک می کنند.

 منبع: افسانه ی جاویدان فرش ایران (1389) محمدجواد نصیری، محمدرضا عبدالعلی (طراح)، آسیه دهقانی (طراح)، فرهنگسرای میردشتی