تاریخچه فرش و تابلو فرش دستباف (5) : طرح ترنج دار

طرح ترنج دار از اولین طرح هایی است که بر روی فرش های دوره صفویه منعکس گردیده است و ما برای آشنایی بیشتر چند تخته فرش معروف را که در این سبک بافته شده اند انتخاب کرده و آن ها را مورد مطالعه قرار می دهیم.

• قالی اردبیل (قالی شیخ صفی)

قالی اردبیل یکی از زیباترین فرش هایی است که در بیست سال اول دوره ی صفویه بافته شده است. تار و پود این فرش از ابریشم و پرز آن از پشم بوده و کار بافت آن در سال 946 هجری قمری پایان گرفته است. نام بافنده ی آن (مقصود کاشانی)همراه با مطلع یکی از اشعار حافظ:

جز آستان تو ام در جهان پناهی نیست

سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست

در قسمت بالای فرش دیده می شود.

فرش تاریخی اردبیل بافته شده در اوایل دور صفویه توسط "مقصود کاشانی" در اندازه های 553x1051 سانتی متر. " موزه ی ویکتوریا-آلبرت، لندن"

این قالی نفیس را شرکت "زیگلر" که از سال 1883 میلادی (1262 شمسی) در ایران در زمینه ی تولید و تجارت فرش فعالیت می نمود از ایران خارج کرده و به مبلغ 2000 لیره استرلینگ به موزه ی
" ویکتوریا و آلبرت" لندن فروخته است.

طرح این قالی بسیار جالب است. در وسط آن ترنج طلایی رنگی با 16 کلاله ی جانبی در متن سرمه ای فرش مملو از گل های شاه عباسی و شاخه های اسلیمی قرار گرفته و نمای جالبی به این فرش معروف و تاریخی داده است.

نقش یک چهارم ترنج با کلاله های مربوطه در چهار گوشه ی زمینه ی فرش تکرار شده و لچک های چهارگانه قالی را به وجود آورده است. در داخل حاشیه ی بزرگ که با سه نوار حاشیه ای باریک محصور شده، نقش کتیبه ها و گلوله هایی به صورت یک در میان دیده می شود. در روایات چنین است که این قالی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جد خاندان صفویه بافته شده است. اما در این مورد بین محققین اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. عده ای از آنان انتساب این قالی را به مقبره ی مزبور به دلایل متعددی مردود می دانند. یکی از آن ها به نام "رکسفورد ستید"رساله ای در این مورد نوشته و ادعا می کند اصولا در این آرامگاه ابعاد مناسبی برای پهن کردن این قالی وجود نداشته است و همچنین بنا به گفته ی او در صورت اموال موقوفه ی این آرامگاه براساس تایید متولی آن فرشی با این مشخصات وجود نداشته است. محقق نامبرده به نقل از شخصی به نام "جانکسون" که در سال 1919 میلادی با کارکنان شرکت "زیگلر"در مورد سابقه ی تاریخی این قالی مذاکراتی داشته است می نویسد: با وجود آنکه این فرش در تبریز خریداری شده است از مجموعه فرش های متعلق به آستان حضرت رضا علیه السلام بوده است.

در مورد محل بافت این فرش نیز در بین اهل فن اختلاف است. عده ای بافت ان را در تبریز می دانند، برخی در قزوین و سرانجام عده ای بیشتر آن را کار بافندگان کاشان، که در کارت بافت فرش های ابریشمی و نفیس مهارت و سابقه ی زیادی داشته اند، دانسته و شاهد این مدعا را نیز اهلیت کاشی بافنده و نوع گره های فرش (گره های فارسی) می دانند.

به هر حال هیچ یک از مسائل گفته شده و شک و تردید های موجود درباره ی سابقه ی تاریخی این فرش، محل تردیدی در زیبایی و نفاست این اثر پر نام و نشان باقی نمی گذارد. این فرش به هر محل که وابسته باشد و توسط هر بافنده و با هر نوع گره ای بافته شده باشد، در مجموع فرشی زیبا و شکیل و درخور هرگونه توجه و تحسین است. نمونه های مشابه دیگر با این قالی که بافت ظریف تری داشته و فقط شامل قسمت بزرگی از زمینه ی فرش است نیز در موزه ی "لس آنجلس" در کالیفرنیا نگهداری می شود.