تاریخچه فرش و تابلو فرش دستباف (3) : فرش بهارستان معروف به "بهار خسرو"

در تایید مجدد وجود قالی بافی در این دوره، به فرش معروف "بهار خسرو" اشاره می کنیم. ابوجعفر محمد جریر طبری در تاریخ طبری (311-225 هجری قمری) نیز به شرحی که می آوریم درباره ی این قالی اظهار نظر کرده است:

"... که یک قالی بسیار عالی کار ایران موسوم به بهار خسرو در قصر تیسفون به طول 450 قدم و عرض  90 قدم موجود بوده است..."  در حالی که دکتر ربرت بامبان نویسنده و پژوهشگر ایرانی مقیم آمریکا ابعاد این فرش مزین به جواهرات گرانبها را در کتاب خود به نام "آیا می دانید که" 24*26 متر ذکر کرده است.

وجه تسمیه ی این قالی زربفت و گران بها به آن جهت است که نقشه ی آن نمایانگر باغی آراسته با گل ها و پرندگان و جوی های آب روان بوده است. این فرش زیبا و نفیس به روایتی به هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب "هراکلیوس" امپراطور روم گردید به دست سپاهیان پیروز افتاد و به عبارت دیگر، این همان فرش معروف بهارستان است که در شکست یزدگرد سوم آخرین  پادشاه ساسانی، سپاهیان عرب آن را به غنیمت بردند.

در مدت دویست سالی که ایران تحت تسلط اعراب بود هنر قالی بافی دچار رکود گردید و از پیشرفتی که در زمان ساسانیان داشت بازماند. این امر به آن معنی نبود که این حرفه دچار توقف کامل شده باشد، بلکه در گوشه و کنار این سرزمین بافت قالی و قالیچه با روند آرام تری ادامه داشت. یادآوری این نکته در اینجا ضروری است که اعراب در هیچ یک از دوره های تاریخی خود به فن قالی بافی اهمیت قابل توجهی نشان ندادند. حتی امروزه نیز بافت قالی و قالیچه حرفه ای نیست که اهالی کشورهای عرب زبان را به خود جلب کند و به استثنای کشورهای شمال آفریقا مانند مصر و تونس و مراکش ساکنان سایر کشورهای عربی با تمام علاقه ای که به خرید این متاع دارند با وجود این از کار در کنار دارهای قالی روی گردان هستند.

فرشی جدید بافت در طرح چهارباغ که با الهام از فرش تاریخی بهارستان بر روی دار قالی رفته است. تکنیک های بافندگی و رنگ های به کار رفته در آن ارتباط و وابستگی آن را با دست بافته های کردستان نشان می دهد.

رکود فن و حرفه ی قالی بافی در ایران تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی که در کاخ های افسانه ای خود بی نیاز از قالی گران بها و نفیس ایرانی نمی توانند باشند ادامه می یابد. در این دوره در مآخذ تاریخی در شرح تحف و هدایای حکام محلی برای خلفای حاشیه نشین دجله مکرر از قالی ایران نام برده می شود. بنا به نوشته ی ابن خلدون (732-806 هجری قمری) جزء خراج سالیانه ی ناحیه ی طبرستان و گیلان به مامون، خلیفه ی عباسی، ششصد تخته قالی و قالیچه وجود داشته است. در تایید وجود کارگاه های قالی بافی حتی بعد از تسلط اعراب در ایران حجت ما نوشته های مورخین و جهان گردان عرب و فارسی زبان است که به قالی و قالی بافی ایران اشارات متعدد دارند. منتهی مراتب در سال های اولیه ی تسلط اعراب تا حدود زیادی این حرفه به بوته ی فراموشی سپرده شد. ولی با گذشت ایام به ویژه بعد از جنبش های استقلال طلبانه بار دیگر قالی بافی در ایران احیا شده و رونق گرفت. از جمله این یادآوری های تاریخی اشارات ما به حدودالعالم، تاریخ بیهقی، معجم البلدان و نوشته های مقدسی و ابن بطوطه جهان گردان عرب است که مراکز قالی بافی ایران در سیستان، فارس، آذربایجان، بخارا، قائنات، خوزستان، طبرستان و گیلان را در آثار خود مکرر نام برده اند.

ترکان سلجوقی در سال 416 شمسی محدوده ی وسیعی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی و غربی ایران استقرار یافتند. با این تهاجم، زبان و فرهنگ آنان نیز به این سرزمین آورده شد و با هنر و فرهنگ ایران مخلوط گردید و در نتیجه طرح های قالی ایران در این برخورد فرهنگی متاثر از طرح های سلجوقی شد. امروزه از فرش های ایرانی مربوط به این دوره اثری وجود ندارد. ولی با احتمال تشابه آن ها با نمونه فرش هایی که در مسجد علاءالدین در قونیه (پایتخت سلجوقیان) دیده شده اند می توان چگونگی آن ها را حدس زد. در این باره با قید احتیاط می توان اظهار نظر کرد که طرح های قالی این زمان با خطوط شکسته و بدون انحنا بوده و همچنین ظرافت بافت آن ها نیز به پایه ی فرش های بافته شده در دوره های بعدی نمی رسیده است.

رونق و شکفتگی قالی بافی ایران تا زمان حمله ی مغول ادامه می یابد. در اشعار منوچهری، ناصرخسرو، انوری و عنصری به قطعات و قصایدی برمی خوریم که در آن ها ذکری از قالی و رنگرزی آن دوره به میان آمده است. ولی با هجوم سپاهیان مغول، قالی بافی مانند سایر فعالیت های هنری تا مدتی متوقف می شود.

باقیمانده هایی از چند تخته فرش منسوب به دوره ی سلجوقیان، مکشوفه در مسجد علاءالدین قونیه-ترکیه

 دوران تسلط تیموریان بر ایران (748-884 هجری شمسی) بسیاری از ویژگی های هنری ایران دستخوش دگرگونی های اساسی می شود. در این دوره با نفوذ فرهنگ چینی در صنایع  ظریفه ی ایران که مانند تاثیر نقاشان و مجسمه سازان ایتالیایی در کار هنرمندان اروپایی قرون 18 و 19 میلادی است، کار نقاشان و هنرمندان ایرانی به مرزهای کمال نزدیک می شود. در زمینه ی نقش قالی تغییرات حاصله چنین بود که طرح های هندسی رفته رفته به طرف طرح هایی با خطوط دوار و منحنی گرایش یافته و موتیف هایی مانند پیچک ها، گل ها، نخل های بادبزنی، توده های ابر مانند، قارچ ها، انواع حیوانات و پرندگان افسانه ای و معمولی مانند اژدها، سیمرغ، گربه ی وحشی، آهو ومانند آن در طرح های نقش قالی ایران ادغام می گردند. با مشاهده ی مینیاتورهایی از بهزاد نقاش معروف و همچنین در بوستان سعدی و ظفرنامه (شرح فتوحات تیمور لنگ) می توان به سهولت دگرگونی طرح های قالی در این دوره را درک نمود. هنرهای معماری، نقاشی، خطاطی و قالی بافی در اواخر حکومت تیموریان به ویژه در زمان حکمرانی شاهرخ میرزا (779-850 هجری و قمری) و فرزند هنرمندش بایسنقر در نهایت کمال و اهمیت بودند. بایسنقر خط ثلث را در کمال استادی می نوشت و قرآن بزرگ و نفیسی به خط زیبای او موجود است و به علاوه کتیبه ی مسجد گوهرشاد مشهد را شخصا خطاطی کرده است. این شاهزاده ی با ذوق و ایمان به تشویق هنرمندان دوره ی خود علاقه و اشتیاق خاصی نشان می داد. معروف است بخشی از ثروت افسانه ای را که امیر تیمور از غارت گری های خود به دست آورده بود فرزندان و نوادگانش چون شاهرخ میرزا، بایسنقر، الغ بیک و سلطان حسین بایقرا در راه اعتلای هنرهای زیبای ایرانی مصروف داشتند و در دوره ی تیموریان شهرهای سمرقند، بخارا، شیراز و به ویژه شهر هرات پایتخت این سلسله به صورت مراکز مهم قالی بافی ایران در می آیند.

بعد از تیموریان حکام سلسله های قره قویونلو که در غرب ایران فرمان روایی داشتند مرکز سیاسی خود را در شهر تبریز قرار دادند. در این دوره فرش های زیادی در این شهر بافته شد. به این ترتیب حدس زده می شود که فرش هایی که به اوایل دوره ی صفویه نسبت داده شده اند به احتمال در این زمان در تبریز بافته شده اند.

سفیر جمهوری ونیز "جوزپه باربارو" در دربار "اوزن حسن" (847-856 هجری شمسی) از حکام آق قویونلو بارها از قالی های گران بهاییکه در کاخ او دیده سخن گفته است. متاسفانه امروزه از این قالی های نفیس هیچگونه اثری باقی نمانده است.