دندانه دادن

پوسته ی خارجی و یا فلس های پشم با خاصیت نفوذناپذیری خود در جذب رنگ به طور مستقیم اثر می گذارد. مواد شیمیایی خاص و عملیات مکانیکی می تواند این پوسته را تضعیف کرد و از بین ببرد. با از بین رفتن این فلس ها سرعت نفوذ رنگ به داخل الیاف افزایش می یابد. به این ترتیب پشمی که تحت تاثیر محلول های شیمیایی یا عملیات مکانیکی قرار گرفته و یا در هوای آزاد به مدت طولانی باقی مانده باشد، نسبت به پشم معمولی خاصیت جذب رنگ بیشتری پیدا کرده و پررنگ تر می شود. به عبارت دیگر اگر کلاف سفید شده پشم بدون عملیات قبلی با مقداری روناس جوشانیده شود، ملاحظه می شود رنگی که الیاف پشم به خود گرفته بسیار ناچیز است و بعد از شستشو تمام و یا قسمتی از همین رنگ مختصر نیز از بین رفته و در ضمن رنگ این کلاف نیز در مقابل نور دوام ندارد. حال اگر همان مقدار کلاف را ابتدا در یکی از نمک های فلزی مانند زاج سفید و یا سولفات آهن جوشانیده و سپس داخل خم رنگ نماییم، ملاحظه می شود که رنگ جذب شده توسط الیاف پشم بسیار زیادتر و دوام آن نیز در برابر عوامل مختلف مانند نور و آب بیشتر می شود. این تجربه نشان می دهد که رنگ ها بدون وجود عامل دیگری تمایل به جذب شدن در پشم و سایر الیاف از خود نشان نمی دهند. این عامل را در اصطلاح رنگرزی "دندانه" و عمل آغشتن با این املاح را "دندانه دادن" می نامند. حال به جای آنکه فقط از یک نمک فلزی به عنوان دندانه استفاده شود آزمایش قبلی را در چند خم مختلف حاوی سولفات مس، کلرور نیکل، سولفات آلومینیوم و بیکرمات پتاسیم با یک رنگ واحد تکرار می نماییم.  ملاحظه می شود که پس از عمل رنگرزی هر کدام از کلاف ها رنگ جداگانه ای به خود می گیرند که نشانگر این نکته است که دندانه ها نه فقط در جذب و ثبات رنگ ها موثرند بلکه در چگونگی و روشنی رنگ ها نیز تاثیر دارند.

دندانه ای که بیشتر در رنگرزی الیاف قالی مورد استفاده قرار می گیرد نمک مضاعف آلومینیوم و پتاسیم با نام تجاری " زاج سفید" است. اما دندانه دادن با زاج سفید معمولا در مجاورت برخی دیگر از مواد شیمیایی مانند کرم دو تارتر (اسید تارتارات)، جوهر ترشک، سرکه و مانند آن صورت می گیرد. میزان زاج مصرفی در دندانه دادن 5 کیلو پشم بین 250 تا 1000 گرم است و بسته به روشنی و تیرگی مورد نظر تغییر می کند.

منبع: افسانه ی جاویدان فرش ایران(1389) محمدجواد نصیری، محمدرضا عبدالعلی (طراح)، آسیه دهقانی (طراح)، فرهنگسرای میردشتی